Teritorija neprijatelja

Silovanja su oduvek smatrana sastavnim delom svih ratova, čak i verskih. Žena biva dehumanizovana, svedena na objekat, “teritoriju” neprijatelja u ratu. Silovanjima žena, seksualnim porobljavanjem, prisilnim trudnoćama, itd., “pobednička strana” šalje poruku o svojoj superiornosti. Neretko se silovanja žena u ratu tretiraju prosto “nagradom vojnicima”. Rat je patrijarhalna, muška igra, gde žena biva sredstvo komunikacije sa neprijateljem ili olakšica napaćenim vojnicima.

U sukobima koji su se 90tih godina odvijali na prostoru bivše Jugoslavije, silovanja su počinile sve strane, nad ženama svih narodnosti. Najveći broj žrtava i preživelih su Bošnjakinje, koji prelazi 20000 žena, a najveći broj počinilaca bosanski Srbi. Seksualno nasilje su izvršavali pripadnici redovne vojske, paravojnih jedinica i policije. Neki su u svedočenjima naveli da im je naređeno da siluju.

Postojalo je nekoliko slučajeva gde su pripadnici međunarodnih mirovnih snaga počinili silovanja nad ženama u Bosni, ali do danas nijedan nije procesuiran.

Sistemska silovanja u ratu u Bosni

Silovanja koje su nad Bošnjakinjama počinile srpske snage nisu bila sekundarni efekt sukoba, takozvana “nagrada vojnicima”, već sastavni deo strategije proterivanja bošnjačkog stanovništva i garancije da se neće vratiti u Istočnu Bosnu. Dešavala su se grupna i javna silovanja, često pred porodicom žrtve, pred njenom decom, kao i pred meštanima.

Organizovali su “logore za silovanje” gde su žene sistemski silovane mesecima.
Pored proterivanja stanovništva sa teritorije Istočne Bosne, bosanski Srbi su imali za cilj da Bošnjakinje zatrudne sa svojim silovateljima, te da rode “male četnike”. Žene nisu puštane iz logora dok trudnoća ne poodmakne toliko da abortus više ne bude moguć. To je rezultiralo u velikom broju napuštene, ali i marginalizovane dece.

Mi smo, … još uvek jedno vrlo patrijarhalno i konzervativno društvo, gdje žena koja je žrtva seksualnog zlostavljanja na neki način biva žigosana… Često se izjednačava sa zločincem, da se ona osjeća krivom.¹

Veliki broj Bošnjakinja je po završetku rata trpelo porodično nasilje zbog onoga što im se dogodilo. Živimo u patrijarhalnom društvu gde se žena i dalje smatra krivom za pretrpljeno nasilje. Bile su sekundarno degradirane od strane svojih porodica, prijatelja, okoline. Optuživane su da su to same htele, i da su mogle pobeći.

Još jedna dimenzija sistemskog silovanja Bošnjakinja od strane bosanskih Srba leži upravo u svesti o patrijarhalnom stavu društva prema ženi. Žena koja je silovana, posebno od strane “neprijatelja” u ratu, marginalizovana je u svom narodu i velike su šanse da neće dobiti priliku da dalje donosi na svet decu te etničke pripadnosti.

“Logori za silovanja”

Od juna do avgusta 1992. godine bosanski Srbi su na području Prijedora organizovali logore “Keraterm”, “Omarska” i “Trnopolje” za nesrpsko stanovništvo. U svakom od ovih logora su se vršila sistemska silovanja.

Bošnjakinje, bivše zatočenice “Omarske” svedočile su o mučenjima koje su pretrpele od strane uprave logora. Noću su u privatnim prostorijama, pribijane uza zid, cepana im je odeća, dodirivane su, nuđeno im je izbavljenje u zamenu za seksualne usluge. Usled višestrukih silovanja, imale su višednevna krvarenja.²

U logoru “Omarska” su seksualnom nasilju bili izloženi i muškarci. Primoravani su na silovanje drugih zatvorenika i na genitalno sakaćenje.³

Na području Foče je postojalo nekoliko objekata gde su Bošnjakinje boravile u seksualnom ropstvu, te bile mučene i silovane. Buk Bijela je bilo naselje koje su srpske snage pretvorile u vojni štab za dovođenje civila – žena, dece i starijih muškaraca. Na tom mestu je ženama i devojčicama prećeno seksualnim zlostavljanjem i ubistvom ako budu lagale, a neke su već tamo bivale silovane.

Vojnici su žene i devojčice iz zatočeničkih centara vodili u privatne kuće i stanove gde su ih mučili i silovali. Neke bi vraćali u redovne centre posle nekoliko sati, dok bi neke od žena i devojčica mesecima ostajale u tim kućama i trpele svakodnevno mučenje.
Jedna žena je na svedočenju pred Haškim tribunalom rekla kako je tokom perioda provedenog u seksualnom ropstvu, oko četrdeset dana, silovana blizu stopedest puta.

Karamanova kuća je jedna od privatnih kuća gde su mnoge žene i devojčice seksualno zlostavljane, a na njoj danas nema nikakvog spomen obeležja.

Rehabilitacioni centar “Vilina vlas” u Višegradu, su tokom 1992. godine “Beli orlovi”, paravojna jedinica koju je predvodio Milan Lukić, preobratili u ženski logor. Na tom mestu je sistemski silovano oko dvesta žena i devojčica, od kojih su neke ubijene, a neke su izvršile samoubistvo. Na mestu gde su Bošnjakinje mesecima mučene, danas se nalazi hotel koji služi kao prostor za lečenje i odmaralište. Ne postoji nijedno spomen obeležje o tome šta se dogodilo u “Vilinoj vlasi”.

Milan Lukić je pred Haškim tribunalom osuđen na doživotnu robiju za zločine počinjene u Višegradu.⁴

Zločin protiv čovečnosti i presude

Iako je silovanje žena u vreme sukoba sastavni deo svakog rata, ono je tek pred Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju prvi put definisano kao zločin protiv čovečnosti. Moguće je da je uticaj na zakonsko prepoznavanje ratnog silovanja kao zločina imalo to što je u ratu u Bosni ono služilo kao strategija za čišćenje jedne etničke grupe, a ne “samo” kao seksualno nasilje učinjeno nad ženom u periodu sukoba.

Za porobljavanje i silovanje Bošnjakinja u Foči pred Haškim tribunalom, osuđeni su:

• Dragoljub Kunarac, komandant izviđačke jedinice VRS (28 godina)
• Radomir Kovač, zamenik komandanta vojne policije VRS (20 godina)
• Zoran Vuković, zamenik komandanta vojne policije VRS (12 godina)
• Dragan Zelenović, pripadnik VRS koji je priznao krivicu (15 godina)

Reparacije za preživele

Žene i muškarci koje/i su preživele/i seksualno nasilje tokom ratova 90tih godina su na nekim područjima bivše Jugoslavije prepoznate/i kao civilne žrtve rata i mogu da steknu pravo na reparaciju. Novčane nadoknade su niske, i više simbolišu priznanje društva da se seksualno nasilje jeste dogodilo i da je ono krivica počinioca, a ne preživele/log.

Priznavanje statusa žrtve seksualnog nasilja je takođe nacionalistički obojeno, pa tako žene iz različitih delova BiH imaju različita prava na reparaciju.

Najdiskriminatorniji je zakon Republike Srbije o civilnim žrtvama rata koji glasi:
Civilni invalid rata je civilno lice, državljanin Republike Srbije, kod koga je usled rane, povrede ili ozlede, nastupilo oštećenje organizma od najmanje 50%:
1) kao posledica zlostavljanja ili lišenja slobode od strane neprijatelja za vreme rata ili u toku izvođenja ratnih operacija na teritoriji Republike Srbije;

Osobama koje su preživele silovanje i seksualno nasilje ostaju trajne psihološke posledice, retko imaju fizičke povrede, posebno ne 50% oštećenja organizma. Šta je uopšte 50% oštećenja organizma?

Civilne žrtve za Republiku Srbiju su samo one koje su zlostavljane od strane neprijatelja. Šta ćemo sa svim preživelim nad kojima su pripadnici srpskih snaga vršili seksualno nasilje?

Civilne žrtve su prepoznate samo kao one koje su zlostavljane tokom rata na teritoriji Republike Srbije, što isključuje Srpkinje koje su silovane u ratu u Bosni (mada su već u velikoj meri isključene prvim uslovom o oštećenju organizma).
Izgleda da Srbija nije učestvovala u ratovima 90tih.

Društveni problem

Prepoznavanje silovanja u ratu kao ratnog zločina i zločina protiv čovečnosti je veliki korak. Važno je ipak, da ne zaboravimo da se silovanje dešava i u vremenu mira, i da jedno nije strašnije od drugog. Seksualno nasilje u najvećoj meri izvršavaju muškarci prema ženama i devojčicama i značajno je da ga vidimo kao težak oblik nasilja koji ostavlja neizbrisiv trag na individui, a ne samo kao zločin protiv jedne etničke grupe.

Treba da se borimo protiv ustaljenih patrijarhalnih normi koje odobravaju silovanje, a zatim nad preživelom vrše sekundarnu viktimizaciju i čine da ona oseća sram zbog nasilja koje joj je učinjeno. Prebacujemo krivicu na ženu, pa se posle pitamo zašto nije prijavila.

Videla sam fotografiju mosta u Foči iz 2019, na kom je postavljeno ogledalo sa natpisom “Žene Foče”. Hajde da slušamo i govorimo o onome što im se dogodilo, kako se ne bi ponovilo nijednoj.

Literatura:

Prezentacija Autonomnog ženskog centra
Rape as an Act of Genocide – Sherrie L. Russell-Brown

¹ Dijana Đurić, psihološkinja, Dokumentarni film “Nečujni krik”, BIRN BiH
² REKOM Mreža pomirenja, https://www.glaszrtava.org/prijedor/
³ REKOM Mreža pomirenja, https://www.glaszrtava.org/prijedor/
⁴ Radio Slobodna Evropa, https://www.slobodnaevropa.org/a/mu%C4%8Dili%C5%A1te-u-vi%C5%A1egradu-vilina-vlas-i-dalje-na-googleovoj-mapi-kao-lje%C4%8Dili%C5%A1te/31068125.html

Foto: Lidija Antonović/Novinarke protiv nasilja/NPN