Radionica je imala za cilj da mlade ljude iz različitih delova Srbije obrazuje i informiše o događajima i procesima koji su prethodili pobuni u Preševskoj dolini 2000/2001. godine, ali i o onima koji su se dogodili nakon nje, kao i o životu albanske manjine u opštinama Preševo, Bujanovac i Medveđa danas. Radionici je prisustvovalo desetak mladih ljudi iz Beograda, Zrenjanina, Čačka, Novog Pazara, ali i Preševa i Bujanovca, koji su mogli da učestvuju u sesijama radionice na maternjim jezicima: albanskom i srpskom.
Radionica je počela predavanjem Beljgzima Kamberija, direktora Odbora za ljudska prava Bujanovac, koji je govorio o genezi albanskog i srpskog nacionalnog pokreta koji su kasnije učestovali u postjugoslovenskim ratovima. Objašnjavajući, takođe, istorijsku pozadinu izgradnje nacionalne svesti albanske i srpske zajednice na primerima Prizrenske lige i Kosovskog boja, govorio je o prvobitno negativnom odnosu komunističkih vlasti, kako Albanije tako i Jugoslavije, prema lokalnim nacionalizmima sa kojima će kasnije obe države praviti kompromise, ali i paktove. Kamberi je na kraju primetio da i danas, u procesu ulaska u Evropsku uniju, i dalje postoje snovi o nacionalnim etničkim državama umesto da se države grade na principu opšteg građanstva.
Prema podacima Fonda za humanitarno pravo, u toku NATO bombardovanja došlo je do teških povreda ljudskih prava i otvorene represije od strane paravojnih formacija, vojske i policije na teritoriji ove tri opštine. Samo na teritoriji opštine Preševa je, za vreme trajanja ratnog stanja 1999. godine, pod nerazjašnjenim okolnostima ubijeno 11 Albanaca. Slučajevi teških kršenja ljudskih prava (ubistva, zlostavljanja i pljačke) u sve tri opštine bili su slični onima koji su se u isto vreme dešavali na Kosovu. Maltretiranje meštana sela Veliki Trnovac 31. marta 1999. godine, kada je uz pretresanje kuća od njih traženo da u roku od dva sata predaju „NATO komandose, teroriste OVK-a i drogu“, ilustrativno je za postupanje vojnih i policijskih organa za vreme trajanja ratnog stanja.
Podsetimo, u toku 2000. i prve polovine 2001. godine područje tri navedene opštine bilo je poprište oružanih sukoba policije i Oslobodilačke vojske Preševa, Medveđe i Bujanovca (OVPMB). Prema podacima Fonda za humanitarno pravo, njeni pripadnici prvi put su se pojavili u javnosti krajem januara 2000. godine u selu Dobrosin (opština Bujanovac) na sahrani ubijene braće Šaćipi. Oružani sukobi i incidenti posebno su intenzivirani posle povlačenja policije sa kontrolnih punktova u albanskim selima u opštini Bujanovac 27. novembra 2000. godine. Povlačenje je usledilo posle napada OVPMB na policijsku patrolu, kada su tri policajca poginula, a pet policajaca je ranjeno. U toku narednih šest meseci ubijeno je, povređeno ili oteto više od 100 ljudi, kako Albanaca, tako i Srba, kao i pripadnika vojske i policije. Prema podacima FHP-a, u periodu od 01.01.1999. do 31.05.2001. godine, na području Preševa, Medveđe i Bujanovca stradalo je najmanje 40 državljana Srbije i Crne Gore. U vreme trajanja unutrašnjeg oružanog sukoba između snaga VJ/MUP Republike Srbije i OVPMB u periodu od 26.01.2000. do 31.05.2001. godine nestalo je dvoje civila srpske nacionalnosti na teritoriji Bujanovca, čija sudbina još uvek nije rasvetljena, i dvoje civila srpske nacionalnosti iz opštine Bujanovac na teritoriji opštine Gnjilane (Kosovo), čija su tela nađena u Donjoj Breznici. U istom periodu ubijeno je najmanje sedam civila albanske nacionalnosti, i komandant OVPMB, potpisnik Sporazuma o prekidu varte, od 12.03.2001.godine.
Prema zvaničnim podacima MUP-a Srbije, od 10. juna 1999. godine do 31. avgusta 2001. godine, samo na području Kopnene zone bezbednosti (KZB) prema Kosovu, ubijeno je 10 civila. Od tog broja, petoro su bili Srbi, četvoro Albanci, a jedna osoba pripadnik „ostalih nacionalnosti“. U istom periodu je povređeno 25 civila (petnaestoro Srba, osmoro Albanaca i dva pripadnika Misije UN). Nestalo je 43 građana (40 Srba i tri Albanca). MUP takođe navodi da je od otetih građana dvoje ubijeno, jedan je uspeo da pobegne, 36 je pušteno na slobodu, dok se sudbina njih četvoro ne zna. MUP je izjavio da su ubijena 24 pripadnika MUP-a i VJ (15 pripadnika MUP-a, 9 pripadnika VJ), da ih je 78 povređeno i da su dvojica oteta.
Početkom 2001. godine Vlada Republike Srbije i Savezna vlada formirale su Koordinaciono telo za Preševo, Bujanovac i Medveđu. U naporima da se kriza reši političkim putem, početkom 2001. godine, predstavnici vlasti i albanske zajednice započeli su pregovore uz posredovanje predstavnika Severnoatlantskog pakta (NATO), Ujedinjenih nacija (UN) i Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS). Rezultat ovih pregovora bio je postepeni ulazak VJ u KZB i, istovremeno, demilitarizacija i raspuštanje OVPMB. KZB je kasnijim sporazumom i formalno ukinuta. Savezna skupština je 2002. godine donela Zakon o amnestiji svih bivših pripadnika OVPMB.
Teme druge sesije radionice bili su Končuljski sporazumom i Zakon o amnestiji, o kojima je govorio Šaip Kamberi, predsednik Opštine Bujanovac i član delegacije koja je pregovarala o Sporazumu. Končuljski sporazum predstavlja izjavu o demilitarizaciji koju su lideri OVPBM potpisali u selu Končulj 2001. godine, dok je Zakon o amnestiji donet 2002. godine i njime su amnestirana lica za koja je, u skladu sa Krivičnim zakonom Savezne Republike Jugoslavije, postojala osnovana sumnja da su tokom 2001. godine na teritoriji Preševske doline učinila krivična dela terorizma i udruživanja radi neprijateljske delatnosti.
Drugog dana radionice, razgovarali smo sa Ragmijem Mustafom, predsednikom Nacionalnog saveta Albanaca u Srbiji, koji je učesnicima približio probleme albanske manjine na jugu Srbije danas. Problemi koji i danas opterećuju albansku nacionalnu manjinu tiču se upotrebe maternjeg jezika, što se vidi u komplikovanim procesima vađenja ličnih dokumentima; udžbenika, odnosno odsustvu udžbenika na albanskom jeziku; memorijalizacije, što se vidi na primeru spomenika podigutog u pripadnicima OVPBM (koji su amnestirani pomenutim zakonom iz 2002. godine) u novembru 2012, a koji je žandarmerija, na zahtev države Srbije uklonila već u januaru 2013. godine. Donošenjem Zakona o ratnim memorijalima iz 2018. godine niz spomenika koji su posvećeni borcima OVPBM postaju ponovo predmet sporenja uz česte najave rušenja. Važno je istaći da za sada ne postoji memorijalizacija prisilnih nestanaka i ubistava civila srpske i albanske nacionalnosti, žrtava iz perioda sukoba 2000-2001. godine.
Poseban segment radionice bio je razgovor o popisu stanovništva u Preševskoj dolini koji je predviđen za 2021. godinu. Na njemu su učestvovali narodni poslanik Fatmir Hasani iz Partije za demokratsko delovanje i Ragmi Mustafa, predsednik Nacionalnog saveta Albanaca u Srbiji. Fatmir Hasani je istakao da se nada boljoj atmosferi za sledeći popis 2021. uprkos tome što su problemi ostali isti, kao i da albanske partije sada izlaze na parlamentarne izbore pod zajedničkom platformom. Podsetimo, nakon niza prislinih iseljavanja iz Preševske doline, popis stanovništva je u tri opštine Preševske doline prvi put nakon sukoba održan 2002. Godine. Zatim je 2011. godine popis ponovo bojkotovan od strane albanskih političkih partija zbog, kako je Hasani istakao, nemogućnosti da bude sproveden na albanskom jeziku i da popisivači budu u grupama od 3 člana, gde bi u mestima sa većinskim albanskim stanvništvom bila dva predstavnika iz albanske zajednice, a jedan iz srpske. S druge strane, Mustafa je nešto sumnjičaviji prema Hasanijevoj izjavi da “postoji raspoloženje da se učestvuje u popisu 2021. godine” zbog problema koji muče pripadnike albanske zajednice danas. Jedan od takvih problema je pasivizacija prebivališta, koja se ogleda kroz sporu službenu upotrebu albanskog jezika, Albanaca/ Albanki u Srbiji iz ovih opština usled komplikovane i duge procedure registracije promene prebivališta ili upis u registar novorođenih.
Prema podacima komisije međunarodnih i domaćih eksperata iz 2015. godine koja je utvrđivala broj stanovnika u opštinama Preševo i Bujanovac, nakon što su Albanci u te dve opštine bojkotovali popis stanovništva 2011. godine, ukupno živi 67.900 stanovnika. Ti podaci ukazuju da u opštini Bujanovac živi oko 38.300 stanovnika, a u Preševu 29.600. U isto vreme, prema podacima opštinskih izbornih komisija, u opštinama Preševo i Bujanovac pravo glasa ukupno ima 79.688 birača.
Osim činjenica da u opštinama Preševo i Bujanovac nije bilo popisa stanovništva 2011. godine i da je broj stanovnika procenjivan na osnovu međunarodno predviđenih parametara, na razliku u broju stanovnika i upisanih birača utiče i to što veliki procenat žitelja tih opština zapravo živi u inostranstvu, ali su i dalje upisani u biračke spiskove.
